Türkiye’de gazetecilik Osmanlı İmparatorluğu’dan devraldığı bir gelenekle yoluna devam etti.
Gazetelerin patronları da gazetecilerdi.
Gazeteci babaların, gazeteci oğulları da vardı.
Bu geleneğin son birkaç örneğinden söz etmek gerekirse, Hürriyet ve Simavileri, Milliyet ve Karacanları örnek gösterebiliriz.
Hürriyet’in kurucusu Sedat Simavi’nin gazetecilikle olan bağları, patron ve para ile olan bağları arasında bir kıyaslama yapmaya imkan veriyor. Sedat Simavi genç gazetecilere şöyle demişti:
-Kalemini kır ama satma!
Bu sözler bir gazete patronuna aittir. Ama kendisi de gazeteci olan bir gazete patronuna…
Günümüzden bu sözlere, ancak “acı bir tebessüm” ile bakabiliriz.
Simavi’nin sözleri tam tarsine dönmüş halde geldi:
-Kalemini sat, ama kırma!
Böyle bir öğüt veren yok. Bu cümle gazeteciliğin geldiği yerdeki fotoğraf karesinden dışarıya taşan ilkesizlikler bütününü yansıtıyor.
Sadece bulunduğu yere tutunmak için her şeyi baştan kabul eden gazetecilere de patronların (ve onların da patronu olan devletin) yapmadığı kalmıyor.
Gönüllü olarak satılmış ama kırılmamış kalemleri, gazetecilerin kulaklarından sokup, burunlarından çıkarabiliyorlar!
Bu sıvılaşmış ilişki, en fazla günümüz Türkiye’sinde ortaya çıkmıştır. Artık hiçbir gazetede gazeteci patron kalmamış, iş dünyasındaki varlığını sahip olduğu yayın organlarıyla destekleyen gazete ve televizyon sahiplerinin dönemi hüküm sürmektedir.
1950 ile 2016 Türkiye’si arasında bir kıyaslama yapıldığında Basın Özgürlüğü açısından en ağır dönemi yaşadığımızı görebiliyoruz. Gazeteciliğe 1950’li yıllarda başlayan meslek büyüklerimiz bu kıyaslamanın en sağlam verilerini oluşturuyorlar.
Demokrasi vaadiyle 1950 Genel Seçimleriyle iş başına gelen Demokrat Parti’nin 10 yıllık iktidarı giderek artan baskılarla gelişti. Bunu da en fazla gazeteciler hissetmişlerdi. Ankara Kapalı Cezaevi dönemin gazetecileri için “ikinci adres” niteliğindeydi.
Demokrat Parti gibi büyük reformlarla 2002 Genel Seçimlerinde iktidara gelen Adalet ve Demokrasi Partisi, TBMM’de elde ettiği çoğunluğu isminde bulunan adalet ve demokrasinin imha edilmesi için bir silah olarak kullanmaktan kaçınmıyor.
Bu durum de en fazla basın yayın dünyasında hissedilebiliyor. İktidar tarafından saptanmış manşetler, aynı gün gazetelerin büyük çoğunluğunun birinci sayfalarında yer alabiliyor.
Gazetelerin büyük çoğunluğu patronları ile birlikte devletin bir aparatı olarak hayatlarını sürdürüyorlar. Bütün varlıklarını da bu eksen üzerinden yürümeye adamış görünüyorlar. O kadar ki, bu gazeteler haber ile bağlarını kesmişler, propaganda bültenleri haline gelmeyi içlerine sindirmişlerdir!
Bu durum sadece AKP iktidarıyla mı sınırlıdır?
Devlet ile gazetecilik arasındaki “milli bağlar” eksiden hiç de şimdiki gibi değil miydi?
Ne yazık ki bu soruya “evet” diyemiyoruz.
Özellikle 1980 ve sonrasında gazetecilik alanına dahil olan basın dışı sermayenin etkinliğiyle şimdiki kulvarına girmiştir.
Gazetelerin ve televizyonların yeni patronları sahip oldukları iletişim gücünü silah olarak kullanmaları çok eski yıllara dayanmaktadır.
Serbest Pazar ekonomisine geçiyoruz diye her türlü kuralsızlığın serbest olduğuna inanılan dönem 1980 sonrasında başladı.
O zamanlar gazete-televizyon sahipleri bu güçleriyle devletten ihaleler alabiliyorlardı. Şimdi ise devlet kendisinden ihale alana gazete televizyon veriyor!
Bu bol paralı, çok ihaleli, az ilkeli dönem gazeteciliği de zehirledi. Çay-simit gazeteciliği diye anılan dönem üst düzey yöneticiler için sona erdi.
O boyutlara ulaştı ki, eskiden sendika üyesi ve yöneticisi olan genel yayın yönetmenleri büyük iş adamlarının derneklerine üye olur hale geldiler.
Ekonomik olarak sıçramalı bir aşamadan geçen gazete ve televizyonların üst düzey yöneticileri, mesleğin temel refleksleri olan habercilik yerine, patronların mevcut durumlarını dikkate almayı tercih ettiler.
Patronların devlete ihtiyacı vardı. Devletin de yayın organlarına…
Bu ihtiyaçların karşılıklı olarak giderilmesi Türkiye’nin kaybedilmiş yıllarına mal oldu.
12 Eylül sonrasında Güneydoğu’da başlayan kanlı ve karanlık dönemin acı sonuçları bakımından gazeteler ve televizyonlarında sorumlu olduğu inkâr edilemez.
İlk OHAL Valisi İstanbul’da yaptığı basın toplantısında “Siz basın olarak (o zaman sadece TRT vardı) Güneydoğu’yu milli maç gibi izlemelisiniz” demişti.
Milli maç gibi izlemenin ilk toplu sonucu 1999’da ortaya çıktı: Bu ülkenin 30 bin insanı öldü!
O yıllarda devletten gelen talimatlar doğrultusunda bir faturalama yapılmış, ölenlerin tümü PKK liderinin katliam hanesine yazılmıştı. Oysa 30 bin kaybın 22 bin 800’ü PKK militanıydı.
Şimdi iktidarda bulunanlar ne yapıyorlarsa, öncekilerden gördüklerini kopyalıyorlar. Devletin her zaman, her koşulda yanında olan “Türkiye Gazeteciliği” ile sahici gazetecilik arasında epeyce açı farkı vardır.
Gazetecilik için temel ilkeler söz konusudur. Yazılı hali de vardır. Türkiye Gazeteciler Cemiyeti’nin hazırlayıp kabul ettiği Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesinde, gazetenin tanımı şöyle yapılıyor:
“Gazeteci başta barış, demokrasi ve insan hakları olmak üzere insanlığın temel değerlerini savunur. Halklar arasında düşmanlığı körükleyici yayın yapmaktan kaçınır. Din, dil, etnisite ayrımı yapmaz. Her türden şiddeti haklı gösterici, özendirici, kıştırtıcı yayın yapmaktan kaçınır.”
Gazetecinin bir de devlet karşısındaki pozisyonu var:
“Ulusal ve uluslararası konularda devleti yönetenlerin saptadığı temel değerleri değil, halkın haber almak hakkını dikkate alır!”
Şimdi bugünkü gazete ve televizyonların yayınlarından başlayıp geriye doğru gidelim. Bu ilkelere sadık kalan kaç gazete ve televizyon sayabiliriz?
Biz bu toplanın adı var: Duygu Asena ile düşünmek!
Duygu Asena özellikle hak savunuculuğu bakımından Türkiye Gazetecilerinin Hak ve Sorumluluk Bildirgesi ilkelerine uyumlu bir meslek çizgisine sahip olmuştur. Gazetecilik için bulunduğu üst düzey yönetim koltuklarını riske etmekten çekinmemiştir.
Onu kaybedişimizin onuncu yılında anarken bu hak teslimini de yapmadan geçmemeliyiz.